Barnum etkisi: Fallara neden inanırız?

Bir kafetaryada masanıza gelen falcıları bilirsiniz. Bu falcıların masanıza oturmasına izin verdiyseniz hakkınızda bazı şeyleri nasıl bildiklerini merak etmişsinizdir. Sadece falcılar değil de, çeşitli web sitelerinde çözdüğünüz testin sizi yansıttığınızı farketmişsinizdir. Bu sizi şaşırtabilir. İşte buna barnum etkisi denir.

Sadece falcı veya online tesletlerden ziyade, barnum etkisi örneği hakkında bilgi sahibi olan bir kişi bile karşısında ki insan hakkında oldukça fazla şey bildiğini gösterebilir. Bu yazıda bunun nasıl olduğunu ve barnum etkisi nedir, barnum etkisi örnekleri ve forer etkisi hakkında bilgilere ulaşabilirsiniz.

Barnum etkisi nedir?

Barnum etkisi, insanların doğrudan kendileri ile ilgili olan ve onları en iyi şekilde gösteren bilgilere koşulsuz olarak inanma eğilimidir. Bu etki, adını sayısız psikolojik manipülasyon kullanarak performanslar yaratmasıyla ünlü Amerikalı şovmen Phineas Barnum‘dan almıştır.

Bu etki bir olayda, bir analizde veya falda ne görmek istediğimizi bize neyin uygun olup olmadığını anlamak için yapılan bir manipasyondur aslında. Burçları okuduğumuzda veya örneğin dergilerin testlerini, internet sitelerinin testlerini çözerken sanki bizi anlatıyormuş gibi bir etki varsa, işte buna barnum etkisi denir.

Forer etkisi nedir?

Forer etkisi ise Barnum’un kullandığı tekniği araştıran psikolog Bertram Forer’in adından geliyor. 1948’de yapılan forer etkisi deneyi aslında tam olarak barnum etkisi örneğidir. Deney kısaca şu şekilde yapıldı: Bertram Forer bir grup öğrenciye aynı içeriğe sahip bir kişilik özelliği içeren liste verdi.

Sonrasında bu öğrencilere verdiği kağıttaki özelliklerin kendileri ile ne kadar uyumlu olduğunu 5 puan üzerinden belirlemelerini istedi. Öğrencilerin hepsi bu özelliklerin kendilerini anlattığını 4,26 puanlık bir değerlendirme vererek belitti. Forer’in verdiği kağıtta ise bir burcun kişilik özelliklerini anlatan bir yazı bulunmaktaydı ve tüm öğrencilere aynı kağıdı vermişti.

Barnum ve Forer Etkisi nasıl çalışır?

Barnum veya Forer Etkisi nihayetinde, bir cümlede veya mutlaka kendi için geçerli gibi görünen bir işarette anlam bulmaktan oluşan öznel doğrulama olgusuna dayanır. Bu öznel doğrulama, medyumlar ve diğer astrologlar tarafından çok kullanılan bir tekniktir. Mantık olarak her insana sahip olduğu özelliği duymak isteyeceği bir şekilde söylerseniz, bu kişi bu gibi söylemleri sadece kendisine özel olarak algılar.

Aşağıda barnum etkisi örneği verdim. Ne demek istediğimi çok daha iyi anlayacaksınz. Ek olarak şunu da belirtelim: Barnum veya forer etkisi hakkında bilgi iseniz, gittiğiniz falcının veya çözdüğünüz testin size manipülasyon uyguladığını görmüş olursunuz.

Barnum – Forer Etkisi Örneği:

• Başkalarının sevgisine ve hayranlığına ihtiyaç duyan oldukça özeleştirel bir insansın. Pek çok yeteneğin büyük ölçüde yerine getirilmedi. Zayıflıklarını ve eksikliklerini nasıl gidereceğini biliyorsun. Ancak ne kadar disiplinli veya tertipli olsanız da

• Dışarıdan ne kadar da eğlenceli ve sevecen bir insan gibi görünsen de bazen kendi içine gömülüyorsun.

• İnsanlara fazla güvenmiyorsun. Bazen iletişim kurma ihtiyacı duyuyorsun başkaları ile, bazen ise tam tersine kapalı ve çekingensindir.

Burada verilen örnekler size tanıdık gelmiştir. Bu etkiler psikoloji üzerinde çeşitli duygular yaşatmaktadır.

Sevilmeye ve beğenilmeye ihtiyacın var, ama yine de kendini eleştiriyorsun. Kişiliğinizde kesinlikle zayıf noktalarınız var, ancak genellikle bunları nasıl telafi edeceğinizi biliyorsunuz. Henüz kendi yararınıza kullanmadığınız önemli bir potansiyele sahipsiniz. 

Dışarıdan kendini kontrol edebilen ve disiplinli bir kişi olarak görünüyorsunuz. Fakat içerinden bir o kadar da zayıflığınızı hissediyorsunuz. Bazen doğru kararı mı yoksa doğru şeyi mi yaptığınızı ciddi olarak merak ediyorsunuz. Belirli bir miktarda değişiklik ve çeşitliliği tercih ediyor ve kısıtlamalar ve sınırlamalarla çevriliyseniz yaptığınız işten zevk almıyorsunuzdur.

Bağımsız bir zihin olmaktan gurur duyuyorsunuz; ve sadece usulüne uygun olarak kanıtlanmış başkalarının görüşlerini kabul ediyorsunuz. Bazen çok dışa dönük, konuşkan ve girişkensiniz, diğer zamanlarda ise içe dönük, ihtiyatlı ve çekingensiniz. Özlemlerinizden bazıları oldukça gerçekçi olma eğilimindedir. 

Barnum-Forer etkisi örneği

---

Barnum etkisi nasıl çalışır? Hayatımızı nasıl etkiler?

Bir kişinin forer etkisine maruz kalması saf olduğu anlamına gelmez. Sadece zihnimiz böyle çalışıyor ve plasebo etkisi gibi kendisine gösterilene inanma eğilimine giriyor.

Egomuzu tetiklediği için fallara inanma eğilimindeyiz

Bizim için geçerli olan olumlu özelliklere inanma eğilimindeyiz. Bu nedenle burçlara ve içerdikleri ifadelere güveniyoruz ve inanıyoruz. Öngörülen olayın bizim için çekici olması da önemlidir. İnsanlar kendileri hakkında konuşulmasını severler. Büyük çoğunluk bu yöndedir. Yani bir kişiye: “dışarıdan çok tertipli ve disiplinlisin fakat kendi içinde bir boşluk yaşamaktasın” gibisinden bir şey söylediğinizde bunu kendisine uyarmalası çok olasıdır.

Bunun nedeni, bu tür ifadelerin egolarımızı beslemesidir. Bundan gurur duyuyoruz, memnun oluyoruz ve olumlu duygular yaşıyoruz. Buna göre, daha sık inanmak istiyoruz.

Bir nevi gelecek beklentilerimizi yaşarız

Niteliklerimizi ve işlerin durumunu yansıtan bilgileri alıp hayatımızdaki olaylarla ilişkilendirme eğilimindeyiz. Hayatımıza uymayan gerçekler basitçe göz ardı edilir. Beklentilerimizi karşılayan şeylere daha fazla odaklanırız.

Günlük burç yorumunuzda akşama çok iyi bir şey olacağını öğrendiniz diyelim: Tam olarak ne olacağını bilmiyorsunuzdur ama akşam olmasını sabırsızlıkla beklersiniz.. Küresel bir şey olmasa bile bu olayı kendimiz arayacağız. Örneğin, hayatınızdaki en lezzetli kahveyi içerek veya harika bir film izleyerek burcun doğruluğunu teyit etmek istersiniz.

Düşünce olarak hep olumluyu duymak isteriz

Olumlu olayları ve geçmişi olumsuz olaylardan daha fazla hatırlama eğilimindeyiz. Bilinçaltında, insanlar övgüyü kabul etme ve eleştiriyi kolayca reddetme eğilimindedir. Buna Pollyanna ilkesi denir.

Forer etkisi ile aynı olumlu bilgilere dayandığı için güvenme eğilimindeyiz. Olumsuz tahminlerin bizde aynı etkiyi yaratması pek olası değildir. Bunun istisnası, kendimizin çok endişeli veya karamsar olduğumuz zamandır. Yani iyi bir şey söylendiğinde bunu hemen kendimize uyarlarız.

Bu etki fal bakmada veya çeşitli alanlarda nasıl çalışıyor?

• Fal baktıran kişi yapılan yorumun yalnızca kendisine yönelik olduğuna ikna olmuştur. Bu tanımlamanın başkaları için de geçerli olabileceğinin farkında değildir. Kendisi için özellikle bir dizi genel gerçeği alır. Zaten forer etkisi deneyinde temel mantık bu şekilde işleniyor.

• Fal baktıran kişi, sözde analizi yapan kişiye uzman rolü verir. Kendini bilen veya öyle kabul edilen birine karşı bir beklenti, boyun eğme durumuna sokar.

• Sözde analiz, bizi bağlamaya yetecek kadar olumlu unsurlara sahiptir, çünkü kendimize dair olumlu bir imaj yaratmamız gerekir. Bizi pohpohluyor ve egomuzu okşuyor bu düşünceler.

Forer etkisi, bir bireyin aptallığı veya saflığından çok, kendimizi nasıl gördüğümüzle ilgili bir dizi sorunu ortaya çıkarır; kendimize dair sahip olduğumuz temsilin sınırlarının altını çizer.

Kişisel gelişim kurslarında oldukça yaygın olan “kendini tanı” sözüne cevaben, belki de kendimizi çok spontane olarak tanıdığımız psikolojik profillerin tuzağına düşmemeye dikkat edelim. Sürekli fal baktırmak bir süreden sonra fal bağımlılığınayol açar. Çünkü insan kendisi hakkında iyi şeyler duymak ister. Özellikle çevresinden bu şekilde söylemler duymadığı zaman, sokaktan geçen insanın “ben falcıyım” demesine bile inanır hale gelir.

Kaynak-Fotoğraflar:
https://www.freepik.com/
https://psych.fullerton.edu/mbirnbaum/psych101/barnum_demo.htm
https://neurofied.com/barnum-effect-the-reason-why-we-believe-our-horoscopes/
https://pixabay.com/tr/