Barnum etkisi nedir? Fallara neden inanırız?

Daha önce hiç “Barnum Etkisi” diye bir şey dumuş muydunuz? Bir kafetaryada masanıza gelen falcıları bilirsiniz. Bu falcıların masanıza oturmasına izin verdiyseniz hakkınızda bazı şeyleri nasıl bildiklerini merak etmişsinizdir. Sadece falcılar değil de, çeşitli web sitelerinde çözdüğünüz testin sizi yansıttığınızı farketmişsinizdir. Bu sizi şaşırtabilir. İşte buna barnum etkisi denir.

Sadece falcı veya online tesletlerden ziyade, barnum etkisi örneği hakkında bilgi sahibi olan bir kişi bile karşısında ki insan hakkında oldukça fazla şey bildiğini gösterebilir. Bu yazıda bunun nasıl olduğunu ve barnum etkisi nedir, barnum etkisi örnekleri ve forer etkisi hakkında bilgilere ulaşabilirsiniz.

Barnum etkisi nedir?

Barnum etkisi, insanların, kendileri için özel olarak yazılmış gibi görünen, ancak aslında çok genel ve belirsiz olan kişilik betimlemelerine yüksek puan verme eğilimidir. Bu etki, ismini 19. yüzyılın ünlü sirk yöneticisi P.T. Barnum‘dan alır. Barnum, “Herkese uyan bir şeyimiz var!” sloganıyla, herkese hitap eden şovlar düzenleyerek büyük bir başarı elde etmiştir.

Barnum etkisinin nasıl işlediğini anlamak için şu örneği ele alalım:

Diyelim ki bir kişilik testi çözdünüz ve test sonucunuzda şunlar yazıyor:

• Dışadönük ve girişkensiniz.
• Bazen çekingen ve içe dönük olabiliyorsunuz.
• Başarılı olmak için motive ve azimlisiniz.
• Eleştirilere açık ve kendinizi geliştirmeye isteklisiniz.

Bu ifadelere baktığınızda, büyük ihtimalle “Bu tam ben!” diye düşüneceksiniz. Oysa bu ifadeler o kadar geneldir ki, hemen hemen herkese uyabilir. Dışadönük ve içe dönük olma gibi özellikler, duruma göre değişebilir. Başarılı olmak için motive olmak da çoğu insan için geçerli bir durumdur.

Barnum etkisinin nedenleri:

• Onaylama ihtiyacı: İnsanlar, kendilerini doğrulayan ve onaylayan bilgilere daha fazla ilgi gösterirler. Barnum etkisi yaratan ifadeler de, kişinin kendi benlik algısını onayladığı için daha doğru olarak algılanır.
• Belirsizlikten kaçınma: İnsanlar, belirsizlikten hoşlanmazlar ve net bilgilere ihtiyaç duyarlar. Barnum etkisi yaratan ifadeler de, belirli ve net bilgiler sunarak kişiye rahatlık verir.
• Kendini kandırma: Bazen insanlar, hoşlarına gitmeyen gerçekleri görmezden gelme eğilimindedirler. Barnum etkisi yaratan ifadeler de, kişinin hoşuna gitmeyen yönlerini görmezden gelmesine ve kendini olduğundan daha iyi hissetmesine yardımcı olabilir.

Bu etki bir olayda, bir analizde veya falda ne görmek istediğimizi bize neyin uygun olup olmadığını anlamak için yapılan bir manipasyondur aslında. Burçları okuduğumuzda veya örneğin dergilerin testlerini, internet sitelerinin testlerini çözerken sanki bizi anlatıyormuş gibi bir etki varsa, işte buna barnum etkisi denir.

Forer etkisi nedir?

Forer etkisi ise Barnum’un kullandığı tekniği araştıran psikolog Bertram Forer‘in adından geliyor. 1948’de yapılan forer etkisi deneyi aslında tam olarak barnum etkisi örneğidir. Deney kısaca şu şekilde yapıldı: Bertram Forer bir grup öğrenciye aynı içeriğe sahip bir kişilik özelliği içeren liste verdi.

Sonrasında bu öğrencilere verdiği kağıttaki özelliklerin kendileri ile ne kadar uyumlu olduğunu 5 puan üzerinden belirlemelerini istedi. Öğrencilerin hepsi bu özelliklerin kendilerini anlattığını 4,26 puanlık bir değerlendirme vererek belitti. Forer’in verdiği kağıtta ise bir burcun kişilik özelliklerini anlatan bir yazı bulunmaktaydı ve tüm öğrencilere aynı kağıdı vermişti.

Kısacası forer etkisi, Barnum etkisi olarak da bilinir. Bu etki, insanların kendileri için özel olarak yazılmış gibi görünen, ancak aslında çok genel ve belirsiz olan kişilik betimlemelerine yüksek puan verme eğilimidir.

Barnum ve Forer Etkisi nasıl çalışır?

Barnum veya Forer Etkisi nihayetinde, bir cümlede veya mutlaka kendi için geçerli gibi görünen bir işarette anlam bulmaktan oluşan öznel doğrulama olgusuna dayanır. Bu öznel doğrulama, medyumlar ve diğer astrologlar tarafından çok kullanılan bir tekniktir. Mantık olarak her insana sahip olduğu özelliği duymak isteyeceği bir şekilde söylerseniz, bu kişi bu gibi söylemleri sadece kendisine özel olarak algılar.

Aşağıda barnum etkisi örneği verdim. Ne demek istediğimi çok daha iyi anlayacaksınz. Ek olarak şunu da belirtelim: Barnum veya forer etkisi hakkında bilgi iseniz, gittiğiniz falcının veya çözdüğünüz testin size manipülasyon uyguladığını görmüş olursunuz.

Barnum – Forer Etkisi Örneği:

• Başkalarının sevgisine ve hayranlığına ihtiyaç duyan oldukça özeleştirel bir insansın. Pek çok yeteneğin büyük ölçüde yerine getirilmedi. Zayıflıklarını ve eksikliklerini nasıl gidereceğini biliyorsun. Ancak ne kadar disiplinli veya tertipli olsanız da

• Dışarıdan ne kadar da eğlenceli ve sevecen bir insan gibi görünsen de bazen kendi içine gömülüyorsun.

• İnsanlara fazla güvenmiyorsun. Bazen iletişim kurma ihtiyacı duyuyorsun başkaları ile, bazen ise tam tersine kapalı ve çekingensindir.

Burada verilen örnekler size tanıdık gelmiştir. Bu etkiler psikoloji üzerinde çeşitli duygular yaşatmaktadır.

Sevilmeye ve beğenilmeye ihtiyacın var, ama yine de kendini eleştiriyorsun. Kişiliğinizde kesinlikle zayıf noktalarınız var, ancak genellikle bunları nasıl telafi edeceğinizi biliyorsunuz. Henüz kendi yararınıza kullanmadığınız önemli bir potansiyele sahipsiniz. 

Dışarıdan kendini kontrol edebilen ve disiplinli bir kişi olarak görünüyorsunuz. Fakat içerinden bir o kadar da zayıflığınızı hissediyorsunuz. Bazen doğru kararı mı yoksa doğru şeyi mi yaptığınızı ciddi olarak merak ediyorsunuz. Belirli bir miktarda değişiklik ve çeşitliliği tercih ediyor ve kısıtlamalar ve sınırlamalarla çevriliyseniz yaptığınız işten zevk almıyorsunuzdur.

Bağımsız bir zihin olmaktan gurur duyuyorsunuz; ve sadece usulüne uygun olarak kanıtlanmış başkalarının görüşlerini kabul ediyorsunuz. Bazen çok dışa dönük, konuşkan ve girişkensiniz, diğer zamanlarda ise içe dönük, ihtiyatlı ve çekingensiniz. Özlemlerinizden bazıları oldukça gerçekçi olma eğilimindedir. 

Barnum-Forer etkisi örneği

Bu etki fal bakmada veya çeşitli alanlarda nasıl çalışıyor?

• Fal baktıran kişi yapılan yorumun yalnızca kendisine yönelik olduğuna ikna olmuştur. Bu tanımlamanın başkaları için de geçerli olabileceğinin farkında değildir. Kendisi için özellikle bir dizi genel gerçeği alır. Zaten forer etkisi deneyinde temel mantık bu şekilde işleniyor.

• Fal baktıran kişi, sözde analizi yapan kişiye uzman rolü verir. Kendini bilen veya öyle kabul edilen birine karşı bir beklenti, boyun eğme durumuna sokar.

• Sözde analiz, bizi bağlamaya yetecek kadar olumlu unsurlara sahiptir, çünkü kendimize dair olumlu bir imaj yaratmamız gerekir. Bizi pohpohluyor ve egomuzu okşuyor bu düşünceler.

Forer etkisi, bir bireyin aptallığı veya saflığından çok, kendimizi nasıl gördüğümüzle ilgili bir dizi sorunu ortaya çıkarır; kendimize dair sahip olduğumuz temsilin sınırlarının altını çizer.

Kişisel gelişim kurslarında oldukça yaygın olan “kendini tanı” sözüne cevaben, belki de kendimizi çok spontane olarak tanıdığımız psikolojik profillerin tuzağına düşmemeye dikkat edelim. Sürekli fal baktırmak bir süreden sonra fal bağımlılığınayol açar. Çünkü insan kendisi hakkında iyi şeyler duymak ister. Özellikle çevresinden bu şekilde söylemler duymadığı zaman, sokaktan geçen insanın “ben falcıyım” demesine bile inanır hale gelir.